Роль поляков в формировании белорусского движения и кто такие «литвины» помимо литовцев, из книги «БЕЛОРУСЫ: нация Пограничья»

 Из книги  Александр Кравцевич, Александр Смоленчук, Сергей Токть. БЕЛОРУСЫ:  нация Пограничья. - Вильнюс, 2011

 

Выходец из среды поместной шляхты Михал Павликовский вспоминал: «Минские 

поляки, осознавая традицию Речи Посполитой обоих народов, называли

себя перед Первой мировой войной литвинами в отличие от жителей Поль-

ского Королевства, или короняжей»144.

144.   Pawlikowsk Michał K. Mińszczyzna // Pamiętnik Wilenski. Londyn, 1972. S. 293. 

(Polacy minscy, świadomi tradycji RP Obojga Narodów, nazywali siebie przed pierwszą 

wojną światową Litwinami w odróżnieniu do mieszkańców Królewstwa Polskiego, czyli 

koroniaży.)

Околичная шляхта отличалась поль-

ским патриотизмом: «Говорила особым польским языком, каким говорили 

во времена молодости Мицкевича. Оберегала свою польскость и была очень 

патриотична»145

Jbid. S. 294 (...mówiła osobliwym językiem polskim, takim językiem, jakim mówiono za 

czasów młodości Mickiewicza. Strzegła swej polskiści i była bardzo patriotyczna).

 Сам Михал Павликовский к «эндэцкой» идеологии относился резко отрицательно и утверждал, что по-добное отношение разделяло большинство поместной шляхты Минщины: 

«Двор “гражданский” был, как правило, благожелательно настроен по от-

ношению к белорусчине. С крестьянами говорили по-белорусски. Хорошее 

владение белорусским было как бы своеобразным стилем. Поддержка бело-

русского языка, фольклора и обычаев считалась единственным успешным, 

а также легальным способом борьбы с русификацией. Высмеивались оди-

наково как русизмы, так и полонизмы. Дворы, которые под влиянием при-

несенной с запада эндэцкой заразы пытались полонизовать белорусов, были 

очень немногочисленны»147

147. Jbid. S. 301. (Dwór „obywatelski” był z reguły przychylny białorusczyźnie. Z chłopem 

rozmawiało się po białorusku. Poprawne i płynne mówienie po białorusku było jak by 

swoistym stylem. Zachęta i pielęgnowanie języka, folkloru i obyczaju białoruskiego 

było uważane za jedyny skuteczny, no i legalny sposób walki z rusifikacją. Wyśmiewano 

i tępiono zarówno rusycyzmy jak polonizmy. Dwory, które pod wpływem zaniesionej z 

zachodu zarazy endeckiej próbowały polonizować białorusinów, były bardzo nieliczne).

Известная писательница Мария Чапская проис-ходила из помещичьей семьи, которая считала своим долгом полонизацию белорусскоязычной службы: «Чем был наш край Беларусь, как не частью Ве-ликого Княжества литовского, на протяжении четырех веков с Польшей со-

единенный, захваченный Россией? О пробуждении национального сознания 

белорусов ничего тогда мы не знали. Нужно было выбирать между Польшей 

и Россией, и не сомневались мы, что край наш должен вернуться к Польше, 

Польше независимой в давних, до разделов, границах. Поэтому нужно было 

укреплять в польскости нашу службу, католическую и польскую по проис-

хождению, утверждая в ней польскость, – так считали мы»148

. C этой целью в семье Чапских службе показывали с помощью видеопроектора картинки 

Кракова, Вавеля, читали «Оборону Ченстохова».

148.  Сzapska M. Europa w rodzinie. Czas odmieniony. Kraków, 2004. S. 228 (Czym był nasz 

kraj rodzinna Białoruś, jak nie częścią Wielkiego Księstwa Litewskiego, przez cztery 

wieki z Polską połączony, przez Rosję zagarnięty? O budzącej się świadomości narodowej 

Białorusinów nic wtedy nie wiedzialiśmy. Należało wybierać między Polską a Rosją, a 

nie wątpiliśmy, że kraj nasz do Polski wrócić powinien, Polski niepodległej, w dawnych, 

przedrozbiorowych granicach. Należało więc uświadamiać w polskości słuśbę naszą, 

katolicką i z pochodzenia polską, utwierdzać w nich polskość – tak sądziliśmy.)

Помещик Могилевской губернии Кароль Борисович в своих воспомина-

ниях так описывал национальные отношения: «… на национальной почве

антагонизмы не проявлялись вовсе. Белорусский народ, занятый тяжелым

трудом добывания хлеба насущного, не мог выделить из своей среды борцов

за национальное возрождение. Зато заслуги местного польского элемента в

истории белорусской письменности являются огромными. Насколько со-

перничавшая с нами на той территории российско-царская культура была

захватнической и уничтожала местные особенности, настолько здешние по-

ляки в своих высказываниях подчеркивали, что белорусский народ, как и

каждый другой, имеет право на независимое национальное развитие. Видя

распространявшуюся все глубже русификацию края через церковь (после

ликвидации белорусского национального униатского костела – унии), через

школу и воинскую службу, горстка польской интеллигенции стремилась к

созданию самостоятельного белорусского движения. Говорилось тогда о нас,

что все белорусы могут уместиться на одном диване – и это не было пре-

увеличением: национального сознания в широких массах не было»149

149

  Zakład Narodowy im. Ossolinskich. Dział Rękopisów. 15413- II. Karol Borysowicz. 

Pamiętniki do 1939 r. Cz. 1. Białoruś jaką pamiętam. S. 38–39 (... na tle narodowościowym – 

antogonizmy nie ujwniały się wcale. Lud Białoruski, zajęty ciężką pracą przy zdobywaniu 

chleba powszedniego, nie mógł wyłonić ze swego środowiska bojowników o odrodzenie 

narodowe. Natomiast zasługi tutejszego żywiоłu polskiego, zwłaszcza w dziejach 

piśmiennictwa białoruskiego, są ogromne. O ile rywalizująca z nami na tym terenie 

kultura rosyjska-carska była zaborczą i niszczyła odrębności miejscowe, o tyle tutejci 

Polacy w swych wypowiedziach podkreslali, że lud białoruski, jak każdy inny, ma prawo do 

niezależnego rozwoju narodowego. Widząc sięgającą coraz głębiej rusyfikację kraju przez 

cerkiew (po zniesieniu białoruskiego kościołu narodowego – Unii), przez szkołę i służbę w 

wojsku – garstka inteligencji polskiej dążyła do stworzenia odrębnego ruchu białoruskiego. 

Mówiono wówczas o nas, że wszyscy Białorusini mogą źmieścić się na jednej kanapie – i to 

nie było przesadą – poczucie narodowe w szerszych masach nie istniało).

 «Участие и влияние кресовых поляков в возрождении Бела-

руси объясняется тем, что, с одной стороны, волновала нас будущая судьба 

родной земли и народа, с которым совместно жили веками, с другой же сто-

роны, – считали мы, что таким способом спасаем край этот от слияния с 

Москвой и готовим независимость Беларуси, потенциально федеративной с 

Польской Речью Посполитой. Многовековое польско-белорусское общежи-

тие создало тип человека, который, будучи поляком, по-своему любил Бе-

ларусь как составную часть Польши, или – будучи белорусом – любил свое 

более обширное отечество, польскую Реч Посполитую. Почти каждый из нас 

мог сказать о себе “Gente Alba-Ruthenus, natione – Polonus”, поскольку предки 

наши приняли польскую культуру вместе с гербом и вольностями, кото-

рые давала принадлежность к польской шляхте. Не разорвали мы, однако, 

духовных связей с белорусских народом  – и, возможно, подсознательно 

стремились к искуплению обид, нанесенных в прошлом»150. 

 К. Борисович  вспоминал, что лично выписывал белорусские календари, выдаваемые в 

Вильно после 1905 г. издательством «Наша Нива», и раздавал их народным 

учителям 151. Вместе с тем он активно занимался полонизацией околичной 

шляхты, которая еще оставалась белорусскоязычной: «Мечтал об ополячи-

вании мелкой шляхты польского происхождения, но преимущественно уже 

обелорусившейся, и о белорусизации коренного народа, уже в значительной 

степени – через армию и школу – русифицированного… Видел в этом цель 

своей деятельности».

150.   Zakład Narodowy... S. 39–40 (Udział i wpływ Polaków Kresowych na odrodzenie Białorusi 

tłomaczy się tym, że – z jednej strony obchdził nas los przyszły ziemi ojczystej i ludu, z 

którym się współżyliśmy do wieków, z drugiej zaś – sądziliśmy, że w ten sposob ratujemy 

ten Kraj przed zlaniem się z Moskwą i że szykujemy niepodległość Białorusi, ewentualnie 

zjednoconej czy sfederowanej w przyszłości z Rzeczpospolitą Polską. Wielowiekowe 

współżycie polsko-białoruskie wytworzyło typ człowieka, co będąc Polakiem kochał po 

swojemu Białoruś, jako część składową Polski, albo – będąc Białorusinem – kochał swoją 

szerszą ojczyznę Rzeczpospolitą Polską. Byli to ludzie, którzy rozwój społeczeństw opierali 

nie na wyniszczającej wzajemnie i zatruwającej dusze nienawiści, lecz na miłości i zgodnej 

współpracy tych których łączyło wspólne życie do dziada-pradziada. Niemal każdy z nas 

mógł powiedzieć o sobie „Gente Alba-Ruthenus, natione – Polonus”, gdyż praojcowie nasi 

przejęli kulturę polską wraz z herbem i wolnościami, jakie przynależność do szlachty 

polskiej dawała. Nie zerwaliśmy jednak więzów duchowych z ludem Białoruskim – i może 

podświadomie dążyli do wyrównania krzywd, dokonanach w przeszłości).

151.   Ibid. S. 41.