Захват Полоцка литовцами в начале XIV века

Эта заметка написана в продолжение об истории Полоцкого княжества и его захвата литовцами. 

Литовские захваты и завоевания северо-западных русских земель до заключения Кревской унии

жизнь Полоцка и Витебска до 1385 года

Удельное Полоцкое княжество

о запустении Западной Руси в XIII-XIV веках

Известно из источников, что Полоцкая земля, придвинский регион, в XIII веке стала подвергаться разбойным набегам со стороны литовцев. Из-за набегов и политической нестабильности полочане, минчане массово утекали табунами к восточным братцам в Суздальскую землю.  Восточные братцы приходили на подмогу полочанам, чтобы отражать литовские набеги. Полоцкая княжна выходит замуж за Александра Невского. Известно, что своего малолетнего сына Александр Невский держал в Витебске. В Ледовом побоище проявил себя в войске Яков Полочанин. 

 В 1252 году Миндовг посылает Товтивила, Едивида и Викинта в сторону Смоленска на захват новых территорий. Они захватили Полоцк, Витебск, Друцк, однако повиноваться Миндовгу не собирались. Товтивил, приняв православную веру, совершает с полочанами, новгородцами, псковичами, русскими князьями поход на Юрьев(Дерпт). Потом при смене власти в Литве в Полоцк отправили убийц, чтобы убить Товтивила. При этом полочан сковывают в кандалы, а затем, посадив своего князя, отпускают. Что это был за князь? Гердень, нальщанский князь, либо Изяслав, который правил впоследствии в воле Божей и Войшелка? Аналогичную формулировку использовал князь Дмитрий Донской, говоря в грамоте, что правит в воле Божей и царевой. Поэтому эта формулировка еще не означает присоединения к ВКЛ. 

Княжил в Полоцке Константин Безрукий где-то в 1260-70 гг. Известно литературное произведение о беседе между Константином Безруким и полоцким епископом Симеоном. Позже Симеон Полочанин, согласно Никоновской летописи, утечет в Тверь и будет там тверским епископом. Утекут позже и Друцкие князья к Старшему Братцу, Ивану Калите, и получат во владение Дмитров и преподнесут в подарок Московскому митрополиту Феогносту серебряный кавкий. 

Около 1300 года в Витебске княжит Михаил Константинович и из грамоты рижан к нему следует, что литовская рать свободно орудует в придвинском регионе, а князь не может купцов никак защитить. 

В западнорусских летописях есть запись о том, как тверской князь Александр Михайлович отстраивал Витебск и Великие Луки после 1326 года после того, как умер Михаил Ярославич(1318) и его брат, Дмитрий Михайлович(1326). Это говорит об общей истории белорусских земель с восточными братцами. 

Нас же интересует, как Полоцк был присоединен к Литве в начале XIV века. 

Две модели литовской экспансии на Руси (XIII — начало XIV века). Овладение Полоцком и Новогрудком

 Фридрих в письме папе от 14 сентября 1305 г. обвинял орден в обидах, причиненных Ливонской церкви, и в том, что орден сдал язычникам (литовцам) Полоцк, принадлежавший Рижской епархии: «<„> dicti fratres <..> castrum nomine Plozk, quod est in paganorum frontariam consistutum, pertinens ad archiepiscopum, infidelibus dimiserunt»75.

75 LUB. Bd. 2. Hrsg. von F. G. Bunge. Reval, 1855. № 616 (Стб. 27

                               

                     

    

Орден оказался в незавидном положении. В 1311-1312 гг. было проведено расследование предъявленных ему обвинений76, и он подвергся отлучению, которое, впрочем, скоро была снято77. Расследование проводил посланный в Ригу личный папский капеллан Франциск из Молиано78.

76 Папа Климент V от 19.06.1310 г. предоставляет полномочия архиепископу Бременскому Иоанну и канонику Равеннскому Альберту из Милана на проведение расследования жалоб по поводу произвольных деяний Немецкого ордена и нанесенных им обид христианам Ливонии, см.: LUB. Bd. 2. № 630 (Стб. 50)

77 Mažeika R.J., Rowell S.C. Zelatores Maximi: Pope John XXII, Archbishop Frederick of Riga and the Baltic Mission 1305-1340 // Archivum Historiae Pontificiae. No 31. 1993. C. 51.

78 Das Zeugenverhör des Franciscus de Moliano (1312). Bearb. von A. Seraphim. Königsberg, 1912. C. 27, 57, 169. Сэларт А. Указ. соч. С. 16-17; Варонін В. А. Падзеі 1307 года ў Полацку: спроба крытычнага разбору // Гісторыя i археалогія Полацка i Полацкай зямлі. Матэрыялы V міжнароднай навуковай канферэцьгі. Полацк, 2009. C. 33-34

В вопросе, касающемся Полоцка, свидетели духовного сана рисовали идиллическую картину о бездетном полоцком князе, который, приняв католичество, свою землю даровал Рижской церкви. Однако враждебная деятельность Ливонского ордена, направленная против архиепископа и неофитов, привела к краху христианства в Полоцке. Полочане, не выдержав гонений братьев, призвали на помощь литовцев, которые выгнали или извели христиан, т. е. католиков. Само собой разумеется, прокуратор ордена на опросах опровергал эти утверждения тем, что расширения католицизма в таких масштабах не могло быть, поскольку жители Полоцка всегда оставались православными.

Материалы опроса свидетелей, собранные Франциском из Молиано, интересны и ценны, но в контексте данного исследования их достоверность вызывает сомнения. Например, обиды ордена, нанесенные молодой католической церкви Полоцка, и ее крах охарактеризованы почти теми же словами, как и обиды, причиненные королевству Миндовга. Такую формулировку находим и в устах окружения рижского архиепископа еще до начала расследования в 1311-1312 гг.79 Информация о впечатляющем развитии католицизма в Полоцке в более глубоком осмыслении трактуется как не-надежная80

С другой стороны, в информации находят место и некоторые достоверные факты. В ней можно усмотреть лавирование Полоцка между Ригой, орденом и Литвой; возможно, в Полоцке в начале XIV в. правил некий князь из русской династии, более симпатизирующий Ливонии, нежели Литве81.

Сомнений не вызывает и факт взятия язычниками литовцами Полоцка под свой контроль. С точки зрения интересов экспансии Литвы, более удобного времени могло и не быть, чем то, при котором орден был ослаблен борьбой с рижанами. Стало быть жалоба архиепископа папе римскому в 1305 г. по поводу нанесенных орденом обид является единственной надежной датой, подтверждающей овладение Полоцка Витенем82. 

В 1326 г. княжество полностью оказалось под властью Виль-ны, где стал княжить Войни (Vainius), «брат Гѣдиминвъ князя литовьского Воини полотскыи князь»85.

79 См.: Das Zeugenverhör. C. 44, 62, 98. Ср.: фрагмент жалобы из обвинений рижского архиепископа, посланных папе римскому в 1299 г., см.: LUB. Bd. 1. № 584 (Стб. 738): «quod rex Lettowie, qui cum toto regno suo ad fidem conversus fuerat, ac praelatos et clericos, sicut alii principes christiani, in regno suo habebat, propter duritias eorundem fratrum exorbitavit a fide cum toto populo dicti regni ita, quod non sunt ibidem praelati, clerici aut religiosi, et ad huc in huiusmodi exorbitatione persistunt».

80 В реальности событий сомневаются: Paszkiewicz H. Указ. соч. С. 160 (ссылка № 7); Сагановіч Г. Указ. соч. С. 105; Сэларт А. Указ. соч. С. 11-12, 24. Отчасти фактам доверяет: Варонін В. А. Указ. соч. С. 35-37.

81 В.А. Воронин указывает на Суреле (Свееле) «Surele (Sweele)», посланного великим князем Владимирским и Новгородским Андреем в 1293 г. на переговоры в Ливонию, см.: там же. С. 38-40. Догадка автора ошибочна: «Surele (Sweele)» — это Кирил (Кюрил), см.: Rowell S.C. Between Lithuania and Rus': Dovmont-Timofey of Pskov, his life and cult // Oxford Slavonic papers (New Series). Vol. 25, 1992. C. 15.

82 Дата 1307 г. занятия Полоцка Литвою — источниковедческое недоразумение, созданное Мацеем Стрыйковским в XVI в, см.: Варонін В. А. Указ. соч. С. 35.

Варонін В.А. Падзеі 1307 года ў Полацку: спроба крытычнага разбору 

Да сённяшняга дня найбольш грунтоўна і дэталёва падзеі пачатку XIV ст. 

у Полацку даследаваў В.Я. Данілевіч. Ён скрупулёзна разгледзеў усе вядомыя 

яму крыніцы, пералік якіх папоўніўся да нашага часу хіба што толькі поў-

ным выданнем матэрыялаў працэсу 1312 г., і на іх падставе рэканструяваў 

ход падзей наступным чынам. У трэцяй чвэрці XIII  ст. невядомы нам па 

імені літоўскі князь валадарыў у Полацку. Будучы ахрышчаным і не маючы 

законных нашчадкаў, ён запісаў сваё княства «дзеля збаўлення сваёй душы» 

Рыжскай царкве, г. зн. арцыбіскупу. Пасля яго смерці Полацк перайшоў да 

немцаў. Аднак крыжакі пачалі прыціскаць мясцовае насельніцтва, у выніку 

чаго палачане звярнуліся па дапамогу да вялікага князя літоўскага Віценя, і ён 

у 1307 г. завалодаў Полацкам 2

Самым раннім з вядомых на сённяшні дзень сведчанняў пра падзеі 

  вакол Полацка з’яўляецца пасланне, адпраўленае рыжскім арцыбіскупам 

  Фрыдрыхам Пернштэйнам у апостальскую сталіцу 14 верасня 1305 г. з Рыгі. 9 

 

У гэтым лісце, поўным абвінавачанняў на адрас крыжакоў, рыжскі арцыбіс-

куп адзначыў і такое. Паводле яго слоў, браты-рыцары, якія былі паселены 

ў рыжскай правінцыі дзеля абароны тутэйшай царквы і ўсіх   хрысціян, за-

быліся на гэта сваё прызванне і «ўпусцілі на карысць   няве  рных замак пад 

назвай Полацк (Plozk), які знаходзіцца на граніцы язычнікаў,   належачы да 

арцыбіскупа». Непасрэдна за гэтым вельмі кароткім    паведамленнем ідзе 

яшчэ адзін закід у бок крыжакоў, а менавіта продаж імі за 300 марак тым 

жа язычнікам-літоўцам замка Дынабург. У якасці   падагульнення арцыбіскуп 

падкрэсліў, што з прычыны страты гэтых   зямель як самі рыцары, так і ўсе 

хрысціяне былі адсунуты ад усяго гэтага   пагранічча 10

 

 

2  Данилевич В.Е. Очерк истории Полоцкой земли до конца XIV столетия. Киев, 1896. –С. 152–

154.

3

9  Liv-, Esth- und Curlandisches Urkundenbuch nebst Regesten / Herausgegeben F. Bunge (далей – 

LECUB). Bd. 2. Reval, 1855. Nr DCXVI. P. 24–31.

 

10  Ibid. P. 27.

 

11  Ibid. Nr DCXXX. P. 47–55. Найноўшыя выданні булы разам са змястоўным гістарычным 

каментаром і перакладам на беларускую мову нядаўна падрыхтаваў А. Жлутка, гл.: Жлутка А.А. 

Ліст папы Клімента V 1310 г. аб становішчы ў Лівоніі і ў суседніх краінах у другой палове 

XIII – пачатку XIV ст. // Беларускі археаграфічны штогоднік. 2006. Вып. 7. С. 147–166; Міндаў, 

кароль Літовіі, у дакумэнтах і сьведчаньнях = Mindowe, rex Lithowiae, in litteris et testimoniis / 

Уклад., пераклад на белар. мову, камэнт. А. Жлуткі (далей – МКЛ). Мінск., 2005. № 4. С. 90–95. 

.Няма ніякіх сумненняў у тым, што папская канцылярыя ў Авіньёне 

грунтавалася менавіта на інфармацыі рыжскага арцыбіскупа, калі рыхта-

вала булу Клімента V ад 19 чэрвеня 1310 г. 11 

 Сярод іншага вядома, што ў 

1306–1311 гг. Фрыдрых Пернштэйн знаходзіўся ў Авіньёне. 12 

 Ды і па свайму антыкрыжацкаму тону була вельмі нагадвае пасланне Пернштэйна 1305 г.

Була 1310 г. адрасавана брэменскаму арцыбіскупу Іаану і равенскаму 

каноніку, папскаму капелану Альберта дэ Медыялана. У ёй абвінавачанне 

братоў-рыцараў у страце Полацка (разам з абвінавачаннем у неўтрыман-

ні ў хрысціянскай веры Міндоўга) належыць ужо да ліку галоўных, а 

  апавяданне пра саму падзею – больш разгорнутае і дэталёвае. Згодна з    гэтым 

  апавяданнем, крыжакі упусцілі на карысць літоўцаў «каралеўства Полацк 

(regnum Polochech), якое полацкі кароль, навернуты да веры Хрыстовай, 

не маючы законных нашчадкаў, калісьці перадаў … Рыжскаму касцёлу 

дзеля збаўлення сваёй душы». У выніку два кафедральныя касцёлы, якія 

былі   заснаваны на тэрыторыі гэтага каралеўства, былі знішчаны. Пасля ж 

  пераходу ў рукі язычнікаў-літоўцаў згаданых замка і каралеўства паграніч-

ныя землі, заселеныя хрысціянамі, былі спустошаны, а самі верныя былі 

выгнаны адтуль, а потым часткова перабіты, а часткова трапілі ў няволю13

.

  

13  LECUB. Bd. 2. Nr DCXXX. P. 50; МКЛ. С. 92, 94–95.

Беларускі археаграфічны штогоднік. 2006. Вып. 7. С. 147–166;
  Liv-, Esth-, und Curländisches Urkundenbuch nebst Regesten / Hrsg. von F. G. von Bunge. [Abt. 1] Bd. II. Reval, Riga, 1855. Sp. 47, Nr. 630;

1310 чэрв. 19. — Авіньён Папа Клімент V даручае Брэменскаму арцыбіскупу Ёгану і Равен- скаму каноніку майстру Альберту з Мілана правесці расследаванне супроць Нямецкага ордэна з прычыны цяжкіх праступкаў супроць Касцёла ды іншых злачынстваў

Клімент, біскуп, слуга слугаў Божых, вялебнаму брату Ёгану, арцыбіскупу Брэменскаму і ўмілаванаму сыну майстру Альберту з Медыёлана, каноніку Равенскаму, нашаму капеляну, збаўленне і апо- стальскае бласлаўленне. Пастаўленыя дзеля дагляду і аховы вінаградніку Пана, хоць таго і не заслугоўваем, мы павінны здзяйсняць сваё служэнне так, каб належна да- глядаць і ахоўваць яго, нястомна працуючы ў ім, вырываючы калючкі зага- наў і церні грахоў, што часам намагаюцца яго заглушыць, а таксама наса- джаючы парасткі цнотаў, якія цешаць Усявышняга, ды з духовым запалам і руплівасцю сцерагчы яго найперш ад тых нягод і шкодаў, што пад выгля- дам карысці пакрыёма прабіраюцца ў яго і таму цяжэй выводзяцца. Сапраў- ды, як у часы папярэдніх нам Рымскіх пантыфікаў, так і потым у наш час да слыху апостальскага пасада дайшлі гучныя нараканні і ганебныя скаргі пра тое, што прэцэптары і браты шпіталя Святой Марыі Нямецкага ордэна, пас- таўленыя тым жа пасадам у Рыжскай, Лівонскай і Прускай правінцыях толькі на тое, каб ахоўваць касцёлы і духавенства ды іншых вызнаўцаў ка- таліцкай веры, засланяючы іх мурам мужнасці ад нападаў паганцаў і схізма- тыкаў, ды рупліва працаваць дзеля пашырэння ў тых краях вызнавання і Дакументальныя публікацыі 161 шанавання каталіцкай веры, о гора!, на вялікуюзнявагу нашага Адкупіцеля, на ганьбу усіх вернікаў і шкоду для той жа веры зрабіліся хатнімі ворагамі, дамовымі непрыяцелямі. Яны не паўстаюць за імя Хрыста супроць ворагаў веры, а чыняць тое, ад чаго слупянее розум: ужываючы розныя хітрыкі на карысць тым жа [ворагам веры], яны змагаюцца хутчэй супроць Хрыста, ім- кнучыся, як з відавочнасцю паказваюць самі факты, перад усім да таго, каб аддадзеныя ім у валоданне касцёлы і ўсе касцёльныя ўладанні, а таксама маёмасці вернікаў тых краёў, якія, нягледзячы на дастатак усяго, прыходзілі ў заняпад. Таму, распусціўшы войска Хрыстовае і, больш таго, уступаючы ўжо ў ганебнуювайну са сваёй злачыннай зброяй супроць вернікаў Хрысто- вых, яны з гнюснай і бязбожнай зухваласцю, не баючыся Бога, наважыліся гвалтам падняць руку на некаторых арцыбіскупаў, якія былі ў той час, ды іншых прэлатаў і касцёльных асоб, пастаўленых на адпаведныя годнасці ў тых краях, асмеліліся схапіць і трымаць іх у вязніцах ды наносіць цяжкія ця- лесныя пашкоджанні. З чатырнаццаці суфраганных касцёлаў, якія Рыжскі мітрапалітальны касцёл меў раней у тых краях, сем яны цалкам знішчылі, а сем іншых пакінулі ў такім стане, што святыні гэтыя існуюць хутчэй на ганьбу і сорам для пастырскай годнасці, чым калі б іх зусім не было. Бо ў чатырох з гэтых касцёлаў, выгнаўшы адтуль кананічна пастаўленых каноні- каў, яны замест іх пасадзілі братоў свайго Ордэна, якіх de facto ставяць і здымаюць у тых жа святынях, як ім захочацца. І гэтых сваіх братоў, што лі- чаць сябе канонікамі, яны потым абіраюць біскупамі, а іх тыя ж прэцэптары і браты наказваюць выбіраць са сваіх сабратаў. Абраныя гэткім чынам, з не- сапраўдным зацвярджэннем, а правільней кажучы, не атрымаўшы ніякага зацвярджэння, яны намагаюцца пасвяціцца затым на біскупаў, якія не пры- знаюць ніякай падлегласці таму ж мітрапалітальнаму для тых месцаў Рыж- скаму касцёлу. У трох астатніх вакантных катэдральных касцёлах яны неза- конна ставяць тых асоб, якіх яны хочуць, нават не годных для гэтага, і для якіх, злоўжываючы сваёюўладай наладжваюць выбары ды, не зрабіўшы па- пярэдняй праверкі спосабу і формы гэтых выбараў, праз памянёных братоў свайго Ордэна, якія ўжо лічаць сябе біскупамі, пасвячаюць такіх абраннікаў на біскупаў. Усе маёмасці тых жа самых касцёлаў, што раней мелі выдат- ных біскупаў з правамоцнымі капітуламі, валодалі вялікімі маёмасцямі ды атрымлівалі прыбыткі, яны, са згубнымі стратамі для тых касцёлаў, нахабна забралі ў сваё карыстанне. А каб можна было вальней лютаваць у дачынен- ні да памянёнай мітраполіі і касцёлаў, прэлатаў і вернікаў у памянёных пра- вінцыях і краях, а іх умацаванні, замкі, землі, юрысдыкцыі і правы паддаць сваёй уладзе, яны злачынна заключаюць пагадненні з тымі ж паганцамі і, адкрыта падтрымліваючы іх, а таксама дапамагаючы парадаю і спрыяннем супроць згаданых вернікаў, прадаюць і дазваляюць іншым прадаваць жале- за, зброю, коней ды іншыя тавары гэтым паганцам, дзякуючы чаму, тыя больш смела могуць нападаць на тых жа вернікаў. І што яшчэ больш прык- ра, тыя ж прэцэптары і браты не толькі на шкоду вернікам адступілі ад ме- жаў з тымі ж паганцамі, дзе яны павінны былі б паставіць мур абароны су- проць іхніх набегаў, але за пэўную суму грошай прадалі замак таго ж Рыж- скага касцёла гэтым паганцам. Каралеўства П(о)лотэк, якое П(о)лоцкі ка- роль, навернуты да хрысціянскае веры, не маючы законных нашчадкаў ка- лісьці перадаў таму ж Рыжскаму касцёлу дзеля збаўлення сваёй душы, яны [браты Нямецкага ордэна] пакінулі памянёным паганцам, із гэтай прычыны два выдатныя катэдральныя касцёлы, а менавіта Зялёнскі і Русскі(Zeloviensis m) 3 videlicet et Rutheniensis n) 4 ecclesie consistente), якія іс- навалі ў згаданым каралеўстве, былі цалкам знішчаны. А пасля таго, як гэты замак і каралеўства такім чынам перайшлі ў рукі паганцаў, названыя паган- цы, выгнаўшы з памежных мясцін верных, абярнулі ў пустку большую частку тых краёў, заселенуютады вялікай колькасцюверных, а саміх гэтых верных часткова перабілі мячом, а часткова аддалі пад ганебнае ярмо веч- най няволі. І што яшчэ больш ганебна, калі тыя ж прэцэптары і браты хо- чуць пад нейкім выглядам паказаць, што збіраюцца пабіць паганцаў, яны падступна нападаюць на іх, каб з-за гэтага тыя яшчэ больш люта нападалі на вернікаў, такім чынам, мала пашкодзіўшы тым жа паганцам і ўзяўшы мі- зэрнуюздабычу, сваімі падступнымі і шкоднымі дзеяннямі яны падбіваюць іх да зруйнавання астатніх замкаў той жа Рыжскай правінцыі. Апавядаюць таксама пра іхняе агіднае злачынства, страшны грэх, што калі кароль паган- цаў разам са сваімі падданымі быў навернуты да веры Хрыстовае, і затым паставіў ва ўсім сваім каралеўстве асобных біскупаў і свецкіх прэзбітэраў а таксама братоў Ордэна, прапаведнікаў і меншых братоў, якія павінны былі застацца там на выкараненне аблудаў, прасвятленне і насаджэнне сапраўд- най веры, тыя ж прэцэптары і браты [Нямецкага ордэна], о ганьба!, як руй- навальнікі той жа веры пастараліся некаторых з гэтых біскупаў, прэзбітэраў і братоў схаванымі, таемнымі захадамі адтуль выгнаць, а некаторых нават забіць. І такім чынам, паганцы, нават навернутыя да веры, адкінуўшы свят- ло праўды, о гора!, зноў прынялі даўнія аблуды, а былы Летоўскі катэдраль- ны касцёл, які існаваў некалі ў памянёным каралеўстве, разам са сваім мес- там і дыяцэзіяй, з годнаю шкадавання небяспекай для душаў і целаў многіх вернікаў быў акрутна зруйнаваны. Таксама хрысціянскі народ зямлі Земга- ліі, што меў біскупа і прававерных прэзбітэраў, якія спраўлялі касцёльныя сакраменты, тыя ж прэцэптары і браты цалкам знішчылі, запрасіўшы на банкет знатнейшых людзей гэтай зямлі, яны па-здрадніцку і з нечуванай лютасцю сцялі ім галовы, а рэшту — вялікую колькасць народа памянёнай зямлі, звыш ста тысяч вернікаў абаякага полу, без жалювыгналі на землі па- ганцаў, і згаданыя вернікі на згубу веры былі аддадзены гэтым паганцам у вечную няволю. Таму біскупства Земгаліі, якое мела дыяцэзію з абсягам на сем дзён шляху, было цалкам знішчана. А каб увогуле перашкодзіць пашы- рэнню веры ў памянёных краях і адабраць любую магчымасць абвяшчэння слова Божага, яны дашчэнту зруйнавалі замак Брунсберг, ганебна выгнаў- Дакументальныя публікацыі 163 шы адтуль братоў з Ордэна меншых [братоў], і цяпер увогуле не дазваля- юць нікому займацца прапаведваннем слова Божага, бо меншыя браты з гэ- тага замка той жа Рыжскай правінцыі рупліва прапаведавалі сярод памянё- ных паганцаў і нястомна абвяшчалі слова Божае, а адзін брат згаданага Ор- дэна заўсёды працаваў сярод гэтых паганцаў ды вылучаўся святасцюслоў і спраў, штодня адраджаючы вадою хросту тых, хто ўжо быў прасветлены пазнаннем сапраўднай веры. Не дазваляюць яны таксама будаваць для неа- фітаў касцёлы, малельні і капліцы, таму згаданыя неафіты, не навучаныя па- чаткам веры і не маючы ўдзелу ў касцёлах разам з прававернымі, ні ў веры, ні ў звычаях не падобныя да вернікаў. А яшчэ, наследуючы найгоршую за- вядзёнку тых жа паганцаў, яны, калі здарыцца каму з іхніх братоў быць па- раненым у бітве з ворагамі ці ў нейкай сутычцы, перш чым тыя памруць, без усялякага жалю і з дзікай лютасцю, насуперак звычаю той жа сапраўд- най веры забіваюць іх, спальваючы затым целы ў полымі агню. А каб згада- ныя раней ды іншыя жахлівыя іх злачынствы не дайшлі да ведама таго ж святога пасада, яны жорстка праследуюць і забіваюць самі ці рукамі іншых усіх верных, духоўных і свецкіх, якой бы годнасці або стану яны не былі, калі тыя, змушаныя гэтым праследаваннем, вырушаюць да апостальскага пасада, каб звярнуцца са скаргамі на іх. Пра гэта яскрава сведчыць прыклад нябожчыка майстра Алесія, доктара права, Торуньскага пробашча і шмат іншых асоб, якіх яны бязлітасна забілі пры вяртанні з Рымскай курыі, да якой тыя выправіліся са скаргамі супроць іх. Не спыняючы памянёныя зла- чынствы, але жадаючы схаваць іх і, застаючыся ліхімі, паказаць, што доб- рыя, яны трымаюць варту ля неабходных пераходаў і шляхоў, якімі пры пільнай патрэбе можна выйсціз места Рыжскага да той жа курыі і вярнуцца назад, каб уваход і выхад з яго быў вольны толькі асобам, пажаданым для іх. І таму памянёнае места, не маючы вольнага ўваходу і выхаду, змушана цярпець страты ад гэтай цяжкай аблогі. А каб узмацніць аблогу, яны пера- крылі ўсе шляхі да яго ды нахабна захапілі і трымаюць замак ля вышэйшай часткі места і порт Дзюнамюндскага кляштара цыстэрцыянцаў Рыжскай дыяцэзіі ля ніжэйшай яго часткі, над якім Рыжскі касцёл мае права патрана- ту. І таму цяпер ніхто ні сушаю, ні морам не можа ні ўвайсці, ні выйсціз та- го ж места. Зрабілі яны гэта, спасылаючыся на нейкі акт куплі, відавочна, незаконны, бо адчужэнне кляштараў забаронена святымі канонамі, да таго ж ўсялякі кантракт адчужэння самога Дзюнамюндскага кляштара быў спе- цыяльна забаронены адмысловым прывілеем светлай памяці Папы Грыго- рыя VІІІ, нашага папярэдніка. Таму ў гэтых правінцыях, дзе Пан памнажаў свой Касцёл нараджэннем новага, навернутага да веры, патомства, калі там пачала лютаваць гэтая хатняя зараза, не толькі не развіваецца далей ужо ўкаранёная і моцна ўсталяваная вера, але цяпер пры такім праследаванні яна гіне, і калі хутчэй не запабегчы хваробе дзейснымі лекамі, то ў памянёных краях загіне сама назва хрысціянства. Нядаўна ж да нашага слыху дайшло,  што, сказаныя прэцэптары і браты таго ж шпіталя, прабраўшыся як ворагі на зямлю ўмілаванага сына нашага, шляхотнага мужа Уладзіслава, князя Сандаміра і Кракава, у горадзе Гданьску забілі мячом звыш дзесяці тысяч чалавек, несучы смерць нават немаўлятам у калысках, якіх пашкадаваў бы і вораг веры. Тыя ж прэцэптары і браты ўчынілі шмат іншых злачынстваў, пералік якіх быў бы занадта вялікі, калі б усе яны былі змешчаны ў гэтым лісце. Мы ж, якія з волі Пана ачолілі кіраванне вінаграднікам Панскім, жа- даючы, каб у ім набіралі моцы парасткі цнотаў, пасля таго як будуць зрэза- ны цернізаганаў, а таксама зважаючы на ўсё раней сказанае пра памянёных прэцэптараў і братоў ды ўважаючы гэта шкодным і супярэчным нашай ве- ры, а нават варожым сэрцу ўсіх верных Хрыстовых, не можам безуважна прайсці міма насуперак свайму сумленнюі бачым таксама, што адкладаць у такіх выпадках неабходныя захады для выпраўлення становішча было б ні- чым іншым, як даваць дазвол на злачынствы. Таму, маючы ў Пане поўны давер да вашай разважлівасці і руплівасці, мы настойліва заклікаем і заах- вочваем вас, строга наказваючы ў прадпісаннях апостальскага ліста, каб аса- біста выправіўшыся да тых краёў або да пэўных месцаў у тых краях, якія вам могуць падацца больш прыдатнымі для выканання гэтай справы, і маю- чы перад вачыма аднаго толькі Бога, вы старанна шукайце праўды ў дачы- ненні да ўсяго раней сказанага, а таксама да артыкулаў, якія мы вызначылі для вас, уключыўшы пад нашаю булаю, і да іншых злачынстваў і праступ- каў, у якіх вы знойдзеце публічна звінавачанымі згаданых прэцэптараў і братоў таго ж шпіталя, якія знаходзяцца ў памянёных правінцыях і краях. Старанна і пільна даследаваўшы праўду, дакладна паведаміце пра гэта нам, выклаўшы ўсё, што знойдзеце, на пісьме, належным чынам аформіўшы і змацаваўшы сваімі пячацямі. Зрэшты, учыніце так, каб Дзюнамюндскі за- мак і кляштар, які згаданыя прэцэптары і браты, як сказана раней, пад вы- глядам куплі захапілі і трымаюць, быў цалкам пакінуты і звольнены тымі ж прэцэптарамі і братамі ды аж да адпаведнага рашэння апостальскага пасада ўтрымліваўся ад імя таго ж пасада, а таксама старанна ахоўваўся прыдатны- мі і вернымі асобамі, якіх вы парупіцеся выбраць дзеля гэтага. Але каб больш вольна вы маглі заняцца выкананнем папярэдняга, вас неабходна на- дзяліць і большай уладаюдля гэтага. Таму вам дазваляецца заклікаць на да- памогу і для садзеяння ў выкананні ўсяго папярэдняга, калі будзеце лічыць гэта неабходным, як прэлатаў, так і ўладцаў ды іншых свецкіх, якога б узроў- нюабо стану яны не былі ці якой бы годнасцюяны не вызначаліся. Даём вам гэтым лістом поўную магчымасць утаймавання праціўнікаў і бунтаўнікоў, а таксама сведкаў, якіх вы для гэтага пажадаеце заклікаць, праз выракі экскаму- нікацыі, суспензіі і інтэрдыкту, а таксама пазбаўленне прывілеяў, дадзеных ім памянёным пасадам. Гэтаму не перашкаджаюць пастанова пра дзве дыеты * , * Dieda (лац.) —адлегласць, якую можна прайсці на працягу аднаго дня. Дакументальныя публікацыі 165 прынятая на Сусветным саборы, і пастанова пра прызыванне да суда па-за сваім местам і дыяцэзіяй і звыш адной дыеты ад мяжы сваёй дыяцэзіі, хіба толькі ў пэўных выключных выпадках, а таксама некаторыя іншыя пастано- вы, якія маглі б нейкім чынам супрацьстаяць вашайюрысдыкцыі ці ўладзе і яе вольнаму выкананню або таксама сітуацыя, калі сведкі, якіх давялося б дзеля гэтага заклікаць, былі б з ордэна прапаведнікаў, меншых братоў ці з нейкіх іншых ордэнаў, ці калі гэтым Ордэнам быў бы дадзены прывілей па- мянёнага пасада, каб браты памянёных ордэнаў не маглі быць прымушаны да дачы сведчання ў нейкіх справах ці цяжбах, або калі згаданым прэцэпта- ру і братам тым жа пасадам дадзены прывілей, што яны не могуць быць паддадзены экскамуніцы, суспензіі ці інтэрдыкту праз апостальскія лісты, якія не робяць поўнага і выразнага даслоўнага напаміну пра такі прывілей і некаторыя іншыя індульгенцыі, прывілеі і апостальскія лісты, якія б яны не былі і ў якой бы слоўнай форме не былі дадзены, у якіх змяшчалася б ней- кая, не акрэсленая ці ўвогуле не ўстаўленая ў гэты ліст, перашкода ў выка- нанні папярэдняга. Калі вы абодва не зможаце ўзяць удзел у выкананні гэта- га, хай выканае гэта прынамсі адзін з вас. Дадзена ў Авіньёне, у ХІІІ [дзень перад] ліпеньскімі календамі, у пяты год нашага пантыфікату. 

Була Клімента V, у якой выкладалася даручаная дэ Маліяна справа, была 

дадзена ў Авіньёне 11 мая 1311 г. 17 

 Пад кіраўніцтвам папскага інквізітара 

на працягу лютага – ліпеня 1312 г. была апытана вялікая колькасць сведкаў, 

паказанні якіх дайшлі да нас толькі часткова. Сведкаў было найменш 24. 

Гэта былі духоўныя асобы, у тым ліку дастаткова высокага рангу: прыёры 

манастыроў розных ордэнаў, пробашчы, канонікі. Абвінавачанняў супраць 

Ордэна было вельмі многа, яны былі сфармуляваны ў 230 артыкулах. Сут-

насць полацкай справы была выкладзена ў артыкуле пад нумарам 14. Ён 

пачынаўся са слоў: «Таксама, што каралеўства…» і, відаць, у цэлым паўтараў 

фармулёўку папскай булы ад 19 чэрвеня 1310 г.

З дванаццаці сведкаў, паказанні якіх наконт Полацка захаваліся, ся-

мёра сказалі, што нічога пра гэту справу не ведаюць 18

.   Двое спаслаліся на 

тое, што гэтыя факты шырока вядомыя ў Інфлянтах («est publica fama in 

Lyuonia») 19

.   Яшчэ двое сцвярджалі, што гэта праўда, але калі ў іх запыталі, 

адкуль яны гэта ведаюць, фактычна зноў апелявалі да распаўсюджаных у 

Інфлянтах чутак. 20

 І толькі адзін сведка, прыёр цыстэрцыянскага манастыра ў 

Фалькенаў*   Генрых, здолеў паведаміць нешта больш канкрэтнае. Ён сказаў, 

што чуў апавяданне пра Полацк ад канверса**   свайго ордэна, які знаходзіўся 

там падчас падзей, «і ад многіх іншых годных веры мужоў». Паводле гэтых 

звестак, калі «кароль Полацка і людзі яго каралеўства былі навернуты да 

веры і займелі сваіх біскупаў і пралатаў і іншых клірыкаў, згаданыя браты 

[рыцары Ордэна – В.В.] сталі так моцна ўціскаць людзей названага кара-

леўства, што яны паклікалі сабе на дапамогу і на абарону язычнікаў. І вось 

гэтыя язычнікі прыйшлі і потым выгналі згаданых братоў і іншых верных 

з названага каралеўства, і некаторых з іх забілі, і некаторых вывелі ў палон, 

у выніку чаго тыя кафедральныя касцёлы, пра якія ёсць згадка ў артыкуле, 

былі пазней разбураны» 21

 

17  Preussisches Urkundenbuch. Bd. 2. Lieferung 1. Konigsberg, 1932. Nr 32. P. 20–21.

18  Seraphim A. Das Zeugenverhor des Franciscus von Moliano (1312). P. 7, 46, 63, 78, 99, 111, 141.

 19  Ibid. P. 90, 122–123.

 20  Ibid. P. 118, 130.

  * Фалькенаў – паселішча недалёка ад Дэрпта (цяпер Тарту ў Эстоніі). 

 ** Канверс – свецкая асоба, якая жыве ў манастыры без складання манаскіх шлюбаў. 

 21  Seraphim A. Op. cit. P. 27. 

 22  Ibid. P. 200, 202.

Крыжакі спрабавалі абергнуць абвінавачанні. Пракуратар ордэна 

склаў аб’ёмны адказ, у якім быў прадстаўлены погляд рыцараў у тым ліку і 

на гісторыю з Полацкам. З яго вынікае, што ордэнскія ўлады адмаўлялі 

  абвінавачанні ў тым, што менавіта паводзіны крыжакоў сталі прычынай 

  выгнання католікаў-немцаў з Полацка. Больш таго, калі зыходзіць з адказу 

пракуратара, рыцары адмаўлялі сам факт усталявання каталіцкіх святароў, 

прапаведнікаў і вернікаў у Полацку. У гэтым адказе адзначана, што «горадам 

і замкам Полацкам валодаюць няверныя рускія, і яны былі ўладальні  ка   мі 

ўвесь час ад заснавання названага горада і замка», што «епархія Полацк-

ай царквы населена нявернымі рускімі, і населена ўжо сто гадоў і больш і 

  [населена] ад такога часу, да якога… не сягае людская памяць» і што, на-

рэшце, «людзі, якія жывуць у згаданым каралеўстве, ёсць і былі нявер  нымі 

ўвесь названы час»

22 Ibid. P. 200, 202.

Да другой групы крыніц належаць усяго дзве хронікі, звесткі якіх вельмі 

кароткія і не такія багатыя на дэталі. У сваёй славутай «Хроніцы польскай, 

літоўскай, жамойцкай і ўсёй Русі» Мацей Стрыйкоўскі занатаваў: «Я знай-

шоў у старых рускіх летапісцах, з якіх маю некалькі асобнікаў, што Літва 

ў 1307 годзе ўзяла Полацк, але як і пад кім, – не напісана»

23 Stryjkowski M. Kronika Polska, Litewska, Żmódzka i wszystkiej Rusi. Królewiec, 1582.  S. 381.

.

 

.

 

.